MENOPAUZ VƏ HORMON MÜALİCƏSİ

Menopauz nədir?

Həyatın bir dövründə müxtəlif səbəblərlə yumurtalıqlarda östrojen hormonu istehsalı dayana bilir. Bu vəziyyət, əməliyyatla yumurtalıqların alınması və ya bəzi dərmanların istifadə edilməsi nəticəsi ola bilir. Bunların xaricində qadınlar müəyyən bir yaşa çatdıqlarında, yumurtalıqlardan östrojen istehsalı özbaşına dayana bilir. östrojen hormonu qeyri-kafiliyi ilə birlikdə müxtəlif problemlər də bərabərində gəlir. işdə həyatın bu östrojen hormonu əskikliyi ilə birlikdə olan mərhələsinə menopauz deyirik.

Bir qadınlıq hormonu olan östrojen, təməl olaraq yurumtalığın iki yanında iştirak edən yumurtalıqlarda çıxarılır. Bunun xaricində daha sonra toxunacağımız başqa toxumalarda da, daha az olmaq üzrə östrojen hormonu çıxarılır.

Uşağın yetkinlik çağına girməsiylə, yumurtalıqlar inkişaf edərək östrojen çıxarmağa başlayır. Qana qarışan hormon döşlərə, sümüklərə, qalın bağırsağa, sidik torbasına, cinsi orqanlara və digər toxulara gedir və oralarda təsirini göstərir. Hormonun təsiriylə fizika və psixoloji quruluş dəyişir və uşaqlıqdan qadınlığa keçiş başlayır.

Yumurtalıqlarda çıxarılan digər bir hormon da progesteron. İki hormon birlikdə qadının cinsiyyət və artıma funksiyalarını təşkil edirlər. Bir aybaşı dövrü içində qanda əvvəl östrojen hormonu səviyyəsi yüksəlir; daha sonra östrojen səviyyəsi azalmaya başlarkən qanda progesteron səviyyəsi yüksəlir. Bu sırada yumurtlama reallaşır.Aybaşının son qisimində hər iki hormonun səviyyəsi düşür və hamiləlik üçün hazırlanmış olan yumurtalıq içi toxuması, qanama ilə atılır. Bu şəkildə qadın periodik olaraq aybaşı olur.

Qadın müəyyən bir yaşa gəldiyində artıq yumurtlama funksiyası pozulmağa başlayır və östrojen hormonu istehsalı qeyri-kafiliyi ortaya çıxır. Bunun nəticəsi bədəndə, östrojen hormonu qeyri-kafiliyinə bağlı bəzi dəyişikliklərin ortaya çıxdığını görürük. Bu müddət  ortalama 3-4 il davam edir. Bu müddətcə perimenopozal dövr deyirik; yəni menopauza hazırlıq mərhələsi.

Perimenopozal dövrdə qadın həm aybaşı olur həm də menopauz problemlərinin bir qisimini  yaşayır.Aybaşılar  nizamsız; bir neçə ay qanama olmadan keçə bilir.Aybaşı qanamaları zaman zaman çox azalır, bəzən də həddindən artıq qanama şəklində ola bilir.Aybaşı olarkən isti basmaları,  həddindən artıq tərləmə halları ortaya çıxa bilir. Bu dövrdə hormon tarazlığı tamamilə pozulmuş vəziyyətdə; bəzən hormon səviyyəsi həddindən artıq yüksəlir, bəzən çox düşür. Hormonlar həddindən artıq yüksəldiyində,aybaşı dövrlərində döşlərdə həssaslıq və ağrı inkişaf edir.Aybaşı ilə birlikdə bu ağrılar azalır. Daha əvvəl aybaşı dövrlərində döşləri həssas olmayan qadın, bu ağrılar səbəbi ilə çaxnaşmaya qapıla bilir. Xüsusilə bu dövrdə, hər iki döşdə birdən ortaya çıxan ağrılar,döş xərçəngi baxımından əhəmiyyət daşımır. Dəyişməyən, davamlı eyni nöqtədə və eyni döşdə  davam edən ağrı bizi döş xərçəngi baxımından narahatlıq yaradır.

Menopauzla ortaya çıxan problemlər nələrdir?

Sonunda, yumurtalıqlarda nizamsız olaraq artıb azalan hormon istehsalı dayanır və menopauz dediyimiz dövr başlayır. Bu dövrdə,  östrojen hormonu əskikliyinə bağlı olaraq bir sıra problem başlayır.

İsti Basmaları

Menopauzun gətirdiyi şikayətlərin başında gəlir. Bəzi qadınlarda bütün həyat keyfiyyətini alt-üst edəcək qədər şiddətli ola bilir. Dəridəki kapilyar damarların idarəsiz olaraq həddindən artıq genişləməsi nəticəsi, dəridəki qan dövranının ani artımına bağlı olaraq ortaya çıxır. Ani qızarma və isti basması şəklində inkişaf edir. Sıxlığı gündə 3-5 dəfə ilə saatda 3-5 dəfə arasında dəyişə bilir

Ürək Damar Xəstəliklərində Artım

Edilən bir çox araşdırma nəticəsində,  menopauz sonrası hormon istifadə edilməsinin qan yağlarını azaltdığı və buna bağlı olaraq ürək və damar xəstəliklərinin daha az görüldüyü irəli sürüldü. Bir qrup araşdırma isə, bu təsirin daha çox  kilolu olmayan qadınlarda ortaya çıxdığı, kök qadınlarda belə bir təsirin olmadığı bildirildi. Lakin ümumi qanı, hormon istifadə edən qadınlarda ürək damar xəstəliklərinin daha az görüldüyü istiqamətindədir.

Ürək xəstəliklərindən qorunmanın ən təsirli üsulu, sağlam həyat şərtlərinə uyğun gəlməkdir. Əgər siqaret çəkmirsinizsə ürək xəstəliyinə tutulma riskiniz   60%-ə, diyetinizi nizamlarsınızsa  50%-ə, hər gün məşq etsəniz    45%-ə, gündə bir stəkan spirt içməniz və ya aşağı doza aspirin istifadə etsəniz  35%-ə, ideal kilonuzu qorusanız  30%-a və təzyiqinizi, xolesterolunuzu idarə altında məbləğsinizsə  15%-ə düşür. Yəni ürək xəstəliklərindən qorunmanın təməl şərti hormon istifadə etmək deyil; sağlam həyat şərtlərinə uyğun gəlməkdir.

Osteoporoz

Osteoporozu, sümüklərdə kalsium azalması səbəbiylə,  sümük quruluşun möhkəmliyinin azalması şəklində təyin edə bilərik. Bunun nəticəsi sümüklər daha asan qırıla bilər hala gəlir. Bu problem sanıldığından çox daha əhəmiyyətlidir. Ətrafınızdakı bir çox qadının sadə bir düşmə nəticəsi, əl biləyini və ya ombasını qırdığını hiss edə bilərsiniz. Bir də hər hansı bir düşmə çarpma olmadan, onurğanı əmələ gətirən sümüklərin qırılması ola bilər  ki, bu yaşlılarda davamlı çəkilən bel ağrılarının ən əhəmiyyətli səbəbini əmələ gətirir. Osteoporoz qadınlarda olduğu qədər kişilərdə də ortaya çıxır amma daha keç yaşlarda yaranır.

Bədənimizin sümük quruluşunda davamlı bir tarazlıq var. Sümük quruluş bir tərəfdən yıxılarkən, digər tərəfdən də edilir. Bu tarazlıq pozulsa, yəni sümük dağıtması istehsalından daha çox olsa osteoporoz inkişaf edir. Östrojen hormonu, sümük dağıtmasını yavaşladır. Menopoz ilə birlikdə östrojen hormonu qeyri-kafiliyi ortaya çıxdığında, sümük dağıtması sürətlənir və buna bağlı osteoporoz ortaya çıxır. Menopauz sonrası istifadə edilən östrojen hormonu, bu səbəblə osteoporozun inkişafını yavaşladır

Bəslənmə ilə kafi kalsium  alına bilməz isə sümük istehsalı yavaşlayır və osteoporoz ortaya çıxır. Hormon istifadə edilsə belə məşq və doğru bəslənmənin  laqeydlik edilməməsi, lazım olsa dəstəkləyici kalsium həbləri və D vitamini alınması təklif edilir.

Osteoporozun önlənməsi üçün alınan qidalara diqqət yetirilməsi lazımdır. Bol süd və süd məhsulları istehlak edilməli, yaşıl tərəvəzlər yeyilməlidir. Yaş irəlilədikcə kalsiumun bağırsaqlardan əmilməsi  azalır, bu səbəblə kalsium ehtiva edən dəstəkləyici həblərin istifadə edilməsi təklif edilir

Məşqin osteoporozu önləyici təsiri məlumdur. Sadə templi bir gediş, sağlam bir həyat üçün çox faydalıdır. Həftədə 4 dəfə 30 dəqiqə templi gəzinti,  təsirli bir məşqdir. Osteoporozun önlənməsi üçün güclü, qüvvətə qarşı edilən məşqlər daha faydalıdır. Üzmə, qüvvətə qarşı edilən bir idman olmadığı üçün ürək və damar sağlamlığı baxımından faydalı olmaqla yanaşı osteoporozu önləmir.

Menopauz sonrası hormon istifadə edilməsi osteoporozu önləyir. Hormonun bu təsiri hormon istifadə edildiyi müddət içində etibarlıdır. Hormon istifadə edilməyə son verdiyiniz  zaman bu təsir qısa müddətdə sona çatır. İllərcə hormon istifadə edən bir qadın istifadə etməni buraxdığında, sümüklərində bir il içində sürətlə kalsium itkisi başlayır. Uzun illər hormon istifadə edən bir qadında sümüklərin qırılma müqaviməti, bir neçə il içində heç hormon istifadə etməmiş qadınlarla eyni səviyyəyə düşür.

Ümumiyyətlə qadınlar menopauza girdikləri ilk bir neçə il hormon istifadə edirlər və daha sonra buraxırlar. Halbuki osteoporoza bağlı sümük qırıqları ümumiyyətlə 65 yaşdan sonra ortaya çıxır.

Osteoporoz müalicəsinə başlamadan əvvəl mütləq bir həkimə müraciət etmənizi təklif edirik. Müxtəlif səbəblərlə kalsium maddələr mübadiləsisində pozuqluq olan bir adamda kalsium yüksəkliyinə bağlı problemlər ortaya çıxa bilir. Lazımlı laboratoriya tədqiqləri edildikdən sonra həkim idarəsində bu dərmanları istifadə etməyə başlamanız lazımdır. Ölkəmizdə yeni yayılmağa başlayan menopauz klinikaları, bu mövzuda baş vurulacağınız mərkəzlərdir.

Ürogenital Problemlər

Mesamə adı verilən sidik torbası,yumurtalıq və vajen kimi orqanlara ürogenital orqanlar deyirik. Östrojen hormonunun  azalmasına bağlı olaraq bu orqanlarda atrofi adı verilən toxuma itkisi və geriləməsi inkişaf edir. Bunun nəticəsi sidik edərkən yanma, ağrı, sidik tuta bilməmə, vajen quruluğu və cinsi əlaqə əsnasında ağrı kimi problemlər ortaya çıxır. Əgər hormon istifadə etmək istəmirsinizsə, az miqdarda östrojen ehtiva edən kremləri bu bölgədə istifadə edərək, çətinliklərinizi azalda bilərsiniz. Az miqdarda da olsa  östrojen ehtiva edən bu kremlərin istifadə edilməsiylə, kremdəki östrojenin bölgədən əmilərək qana qarışdığını və qanda östrojen səviyyəsinin az da olsa artdığını bilirik. Əgər bu da istənmirsə, bu bölgədə nəmləndirici kremləri istifadə edərək şikayətlərinizi bir miqdar azalda bilərsiniz. Bu mövzuda həkiminizə məsləhətləşərək təklifləri istiqamətində davranmanız, ən uyğunudur.

Yuxu Pozuqluqları – Psixoloji Dəyişikliklər

Bəzi qadınlarda menopauzla birlikdə yuxu problemləri də başlaya bilir. Xüsusilə isti basmalarının çox olduğu qadınlarda bu problemi daha çox görürük. Bəzi sadə tədbirlərlə bu problemi azaltmaq mümkündür. Axşam yeməyinin yüngül olması təklif edilir. Yatdığınız otağının istiliyi uyğun olmalı, səs və səs-küydən uzaq olmalısınız. Əgər belə bir probleminiz varsa, mütləq spirt, siqaret və kafeinli xəbərdarlıqlardan uzaq durun. Gündüz edəcəyiniz nizamlı məşqlərin də faydası olur. Lakin məşqlərin axşam edilməsi isə  tam tərsi təsir edir.

Yorğunluq, narahatlıq, həyatdan kef al bilməmə kimi psixoloji dəyişikliklər də menopauzun gətirə biləcəyi problemlər arasındadır. Bu problemlər, professional  köməklə, lazım olduğunda uyğun dərmanların istifadə edilməsiylə asanlıqla sovuşdurula bilir. Bu problemləri yaşayırsınızsa, unutmayın bu qədəriniz deyil. Bir psixiatriya mütəxəssisinə baş vurmaqdan çəkinməmənizi təklif edirik.

Hormon müalicəsi nədir?

Menopauzun başlaması ilə ortaya çıxan bu problemlər bəzi qadınlarda çox yüngül ola bilir; bəzi qadınlarda isə həyat keyfiyyətini poza biləcək qədər ciddi ola bilir

İndiki vaxtda sıx edilən müzakirələrdən biri də, menopauzun gətirdiyi problemlərin yüngülləşdirilməsi məqsədi ilə, östrojen hormonu müalicəsinin tətbiq olunmasıdır.

Döş xərçəngi risk faktorlarını sayarkən, bədənin uzun müddət östrojen hormonuna məruz qalmasının döşdə xərçəng inkişaf riskini artırdığına toxunmuşduq. Lakin indiki vaxtda bu problem bir az şişirdilir. Bir çox qadın həqiqətən ehtiyac duysa belə, bu qorxu səbəbi ilə dəstəkləyici hormon istifadə edə bilmir. Halbuki menopauz sonrası hormon istifadə edən sağlam qadınların, istifadə etməyənlərə görə  20% nisbətində daha uzun yaşadıqlarını bilirik

Menopauzda, qeyri-kafi olan hormonları yerinə qoyma mənasını verən hormon replasman müalicəsi (HRT)  tətbiq olunur. Bu məqsədlə östrojen və ya östrojen və progesteron ehtiva edən dərmanlar istifadə edilir. Menopozla ortaya çıxan problemlərin çoxu, HRT ilə sona əriyir. Uzun müddət tək başına östrojen alınması, yumurtalıqda xərçəng riskini artırır. Bu səbəblə östrojenle birlikdə progesteron hormonu da verilərək bu təsir önlənir. Əgər əməliyyatla yumurtalıq alınmışsa buna gərək olmur və yalnız östrojen verilir.

Hormon istifadə edilməsi, menopauzun gətirdiyi problemləri (isti basmaları, yuxu pozuqluqları, vaginal quruluq, sidik yolları xəstəlikləri, psixoloji çətinliklər )  böyük ölçüdə önləyir. Osteoporoz və buna bağlı inkişaf edən sümük qırılmaları əhəmiyyətli ölçüdə azalır. Ürək və damar xəstəliklərində azalma görülür. Ayrıca hormon istifadə edilməsi, bir növ erkən ağlını itirmə olan Alzhemir xəstəliyi və qalın bağırsaq xərçəngi inkişaf riskini azaldır.

Menopauz sonrası hormon istifadə edən qadınlar, ümumiyyətlə sağlamlıqlarına və bədənlərinə daha düşkün, təhsil və intellektual səviyyələri daha yüksək, daha aktiv bir həyat sürən bir qadın qrupudur. Bəzi qadınlar isə hormon almaq istəsələr belə bunu bünyələri qaldırmır və bu səbəblə hormon istifadə edə bilmirlər

Östroje hormonu həb şəklində, dəriyə yapışdırılan bant şəklində, burun spreyi kimi yollarla alına bilir. İndiki vaxtda ən aşağı və ən təsirli doza istifadə edilir. Bu hər qadın üçün dəyişə bilir. Həkiminiz bu dozası nizamlaya bilər. Ayrıca vaginal krem şəklində də regional hormon ehtiyacınızı qarşılamaq məqsədiylə istifadə edilə bilərsiniz.

Hormon istifadə edəcəksinizsə bunu mütləq  həkiminizin  idarəsi altında etməlisiniz. Hormon verilmədən əvvəl müxtəlif laboratoriya testləri ilə bədənin müxtəlif orqan funksiyaları araşdırılır. Hormon istifadə etmədən əvvəl mütləq döş müayinəsi etdirməli və  mamografi çəkdirməlisiniz. Gəlişi gözəl tətbiq olunan HRT bəzən əhəmiyyətli problemlərə səbəb ola bilir

Hormon Müalicəsi Və Döş Xərçəngi

Məmə xərçəngi, qadınlarda görülən xərçənglərin başında gəlir. Ümumiyyətlə də 50 yaşın üzərindəki qadınlarda ortaya çıxır; yəni menopauzun görüldüyü yaşda!

Edilən müxtəlif araşdırmalarda, menopauz dövründə hormon istifadəsinin döş xərçəngi riskini artırdığı ortaya qoyuldu. Lakin bu risk, yazılı və vizual mətbuat tərəfindən şişirdildiyi qədər yüksək deyil.

Menopauz sonrası bir neçə il hormon istifadə edilməsi döş xərçəngi riskini praktik olaraq artırmır. Hormon istifadə etməni buraxdıqdan 5 il sonra da, hormon istifadə etməyə bağlı artan riskiniz sona yetər. Hormon istifadə edən qadınlar, illik döş müayinələrini daha nizamlı etdirirlər, mamografilerini nizamlı çəkdirirlər. Bu qadınlarda döş xərçəngi erkən tanı ehtimalı daha çoxdur.

Edilən bir işə görə;

10  il davam edə ilə hormon istifadə etməyən 1000 qadın arasında  statistik olaraq 45 qadın  döş xərçənginə tutulur.

Buna qarşılıq 10 il davam edə ilə hormon istifadə edən 1000 qadın arasında 51 qadın döş xərçənginə tutulur.

Yəni 10 il davam edə içində, hormon istifadə etməyə bağlı olaraq, 1000 qadın içində məmə xərçənginə tutulma riski, yalnız  6 qadında artır.

5 il hormon istifadə edən qrupda isə, 2 qadından artıq döş xərçənginə tutulur. Yəni problem heç də şişirdildiyi qədər böyük deyil.

Kənar yandan, rektum və qalın bağırsaq xərçəngi, inkişaf etmiş ölkələrdəki qadınlarda döş xərçəngindən sonra ikinci sıranı tutur; hormon istifadə edilməsi isə bu xərçənglərin görülmə riskini azaldır.

Süd vəzisi xərçəngi keçirmiş qadınlar hormon istifadə edilə bilərmi?

Bu sualı elmi təməldə cavablandıra bilmirik. Çünki bu mövzudakı araşdırmalar qeyri-kafi qalır. Son zamanlara qədər döş xərçəngi əhvalatı olan qadınlarda menopauz problemlərinin azaldılması məqsədi ilə östrojen istifadə edilməsi, qəti olaraq qadağan edilmişdir. Amma indiki dövrdə bu artıq sorğulanmağa başlandı.

Xüsusilə şişlərində östrojen qəbuledicisi müsbət olan qadınların hormon istifadə etmələri hələ təhlükəlidir. Menopauz əvvəli dövrdə süd vəzisi xərçəngi görülən qadınlarda, yumurtalıqların fəaliyyətlərinin cərrahı və ya dərman yolu ilə dayandırılmasıyla, yəni bədəndəki östrojen hormonunun səviyyəsinin azalqılmasıyla,  xəstənin həyatının uzandığı edilən bir çox araşdırmada təsdiqləndi. Bütün bunlar göz önünə alındığında, bu mövzuda qərarı fərdi vəziyyətinizi nəzərdən keçirərək, həkiminizlə birlikdə verməniz lazımdır.