DÖŞ XƏRÇƏNGİ NƏDİR?
Döşün iki təməl funksiyası var: Bunlardan biri yeni doğulan körpənin bəslənməsi, digəri isə qarşı cins üçün cinsi cazibədarlıq meydana gətirməsidir. Hər iki funksiya da növün davamı üçün lazımlıdır.
Döş bir çox süd vəzindən ibarətdir. Bu süd vəzlərində çıxarılan süd, kanallar vasitəçiliyi ilə döş başına daşınır.Döşü əmələ gətirən süd vəzləri və çıxarılan südü daşıyan kanalların hüceyrələri idarəsiz olaraq çoxalmaları nəticəsində döş xərçəngi inkişaf edir.
Normal bir süd kanalı kəsiyi
Süd kanalı içindəki hüceyrələr xərçəngə çevrilərək həddindən artıq çoxalmağa başlayırlar .
Xərçəng hüceyrələri kanalın içini doldurmuş amma kanalın xaricinə çıxmayıb (Duktal karsinoma en situ DCIS)
Xərçəng hüceyrələri süd qanılının xaricinə daşıb (invaziv duktal karsinoma)
Döş xərçənginin təsnif edilməsi
Döş xərçəngini öz içində bir neçə şəkildə təsnif edə bilərik Xərçəng süd vəzindən qaynaqlanırsa lobular karsinoma, süd kanalından qaynaqlanırsa duktal karsinoma olaraq adlandırılır.
Bu iki qrup isə, xərçəngin süd vəzinin və ya süd kanalının hələ içində olmasına və ya xaricinə daşmış olmasına görə iki alt qrupa ayrılırlar. Süd vəzinin içində isə lobular karsinoma(LCIS),süd vəzinin xaricinə çıxmışsa invaziv lobular karsinoma adlanır. Lakin indiki vaxtda lobular karsinoma (LCIS) xərçəng qəbul edilmir; çünki süd vəzi içində müəyyən
İnvaziv ilə infiltratif sözləri eyni mənanı verir və xərçəngin, kanalın və ya süd vəzinin xaricinə daşdığını ifadə edir.
Duktal karsinomada kanalın içində və ya xaricində olmasına görə iki qrupa ayrılır; qanılın içində isə duktal karsinoma (DCIS)
Kanalın xaricinə çıxmışsa invaziv duktal karsinoma (infiltratif duktal karsinoma) adlanır
Duktal karsinoma özünü əmələ gətirən hüceyrə tipinə görə alt qruplara ayrılır. Əgər xüsusi bir hüceyrə quruluşu yoxsa invaziv duktal karsinoma (NOS) şəklində ifadə edilir. Əgər xüsusi hüceyrə quruluşu varsa bu quruluşa görə; tübüler karsinoma, medüller karsinoma, müsinöz karsinoma, papiller karsinoma kimi alt qruplara ayrılır.
İnvaziv lobular karsinomada da xüsusi hüceyrə quruluşuna görə fərqliliklər olmaqla birlikdə çox nadir görüldüyü üçün praktikada istifadə edilmir.
Bir də bunların xaricində klinika görünüşü ilə fərqli bir qrup əmələ gətirən enflamatuar döş xərçəngi var.
Duktal Karsinoma(DCIS)
Süd kanallarını təşkil edən hüceyrələr, idarəsiz olaraq çoxalmağa başladıqları zaman əvvəlcə kanalı doldururlar. Hələ kanal xaricinə daşmayan bu mərhələ duktal karsinoma (DCIS) adlanır. Bu mərhələ döş xərçənginin ən erkən mərhələsidir. Xərçəng hüceyrələri hələ kanal xaricinə çıxmadığı üçün, bədənin hər hansı bir yerinə keçməmiş vəziyyətdə.Amma bu bölgənin çıxardılması ilə xərçəng tam olaraq müalicə edilə bilir.
Duktal karsinoma mərhələsində, şiş ölçüsü ümumiyyətlə əllə müayinə ilə fərq edilə bilməyəcək qədər kiçikdir. Bu mərhələdə xərçəng daha çox mamografi ilə təsbit edilə bilir. Bu səbəblə xərçəngin erkən diaqnoz edilə bilməsi üçün 40 yaşını keçən hər qadının, hər il mamografi şəklinin çəkdirməsi təklif edilir. Toplu döş xərçəngi daramalarının edildiyi inkişaf etmiş ölkələrdə,döş xərçənglərinin bu mərhələdə tutulma nisbəti 25%-ə yüksəlir. Bu daramaların edilmədiyi ölkələrdə isə, xərçəngin bu mərhələdə tutulma nisbəti 2% ola bilər.
Lobular Karsinoma (LCIS)
Süd vəzlərini hüceyrələrdən qaynaqlanan və vəz xaricinə daşmamış mənasını verən Lobular Karsinoma,adına baxmayaraq xərçəng qəbul edilmir. Çünki lobular karsinoma, invaziv lobular karsinoma’ ya çevrilmir, yəni süd vəzinin xaricinə çıxıb yayılmır. Bu səbəblə xərçəng qəbul edilmir; bizə yalnız bu döşdə xərçəng inkişaf riskinin artdığını və diqqətli olmamız lazım olduğunu göstərir.
İnvaziv Duktal Karsinoma
Bir müddət sonra xərçəng hüceyrələri kanal xaricinə çıxırlar; bu mərhələ invaziv (infiltratif) mərhələ, yəni xərçəngin döş zəbt mərhələsi.
Döş xərçəngləri içində ən sıx invaziv duktal karsinomayı görürük. Yəni südü, süd vəzindən döş başına daşıyan kanalları döşəyən hüceyrələrdən qaynaqlanan və kanal xaricinə çıxmış xərçəng.
İnvaziv Lobular Karsinoma
Döşdə ikinci sıxlıqda İnvaziv lobular karsinoma’ yı görürük. Bu da süd vəzlərindən qaynaqlanmış və vəz xaricinə çıxmış mənasını verir.
DIGƏR DÖŞ XƏRÇƏNGI TIPLƏRI
Medullar karsinoma və Müsinöz karsinoma da digər döş xərçəngi tipləri
Bunlar invaziv duktal karsinoma və invaziv lobular karsinomadan daha yaxşı seyr edirlər.
Tübüler karsinoma döş xərçəngləri arasında ən yaxşı seyr edənidir.Döş xərçənglərinin 2%-ni təşkil edir.
Enflamatuar döş xərçəngi,döş dərisində qızarma, istilik artımı və qalınlaşma kimi hallarla özünü göstərir. Burada bir infeksiya söz mövzusu deyil. İsti və qızarma görünüş, xərçəng hüceyrələrinin döş dərisi linfa kanallarına yayılmasıyla ortaya çıxır. İlk çıxdığı andan etibarən irəli mərhələ (Mərhələ IIIB) qəbul edilir. Enflamatuar döş xərçəngi termini, xərçəngin hücresel qaynağı və ya quruluşunu deyil, klinik görünüşünə görə edilən bir dövr etməkdədir və yuxarıda bəhs edilən qruplaşdırıldırmanın xaricində qalmışdır.
Xərçəngin linfa vəzlərinə atlaması
Orqanizmi əmələ gətirən hüceyrələr, maye bir mühit içində olur. İnsan bədəninin 45%-ni, hüceyrələrin içində olduğu bu maye mühitlər əmələ gətirir. Bu mühitlər qan damarları xaricinə sızan maye ilə davamlı olaraq bəslənirlər. Bu mayenin içində, hüceyrələr üçün lazımlı olan qida maddələri və oksigen var. Hüceyrə ehtiyacı olan maddələri buradan götürür və bunları istifadə etdikdən sonra tullantı maddə olaraq təkrar bu mühitə verir. Buradakı maye davamlı olaraq linfa damarları ilə qan dövranına daşınır və müəyyən bölgələrdə yerləşən linfa düyünü adı verilən nöqtələrdə süzülür.
Süd kanalı xaricinə çıxan xərçəng hüceyrələri bu maye mühit içində gəzir. Hüceyrələr içində olduqları linfa mayesi ilə birlikdə linfa damarlarının içində olurlar.Döş toxumasından gələn linfa mayesi, əvvəlcə qoltuq altındakı linfa düyünlərində süzülür və xərçəng hüceyrələri burada yığılır. Tutulan xərçəng hüceyrələri linfa düyünü içində yerləşərək çoxalmağa davam edirlər. Daha sonra buradan digər orqanlara yayılırlar.
Bəzən hüceyrələr doğrudan qan dövranı içinə də girə bilirlər və qan yolu ilə uzaq orqanlara gedirlər. Şiş hüceyrələrinin bu şəkildə digər orqanlara sıçramasına metastaz deyirik.Döş xərçəngi hüceyrələri daha çox ağciyər, sümük, beyin və qaraciyər kimi orqanlara gedir və orada çoxalırlar.
Döş xərçəngi daraması
İndiki vaxtda döş xərçəngi əmələ gəlməsini önləyən bir üsul yoxdur.Buna qarşılıq erkən diaqnoz ilə xəstəliyin zərərini ən aşağı səviyyəyə endirmək mümkündür.Bütün texnoloji inkişaflara,müasir üsullara baxmayaraq erkən diaqnoz,döş xərçənginə qarşı mübarizəmizdə ən əhəmiyyətli silahımızdır.
Döş xərçəngi hər il artır. Xəstəliyin bu artımı qarşısında inkişaf etmiş cəmiyyətlər, 1980-cı illərin əvvəllərində xəstəliklə mübarizənin tək yolunun erkən diaqnoz olduğuna qərar verdilər. Bu nöqtədən yola çıxaraq, toplu döş sağlamlığı daramalarına başladılar. Mamografi,döş xərçəngi daramalarında istifadə edilən ən məşhur üsuldur.
Cəmiyyət əvvəlcə xəstəlik mövzusunda məlumatlandırılır və şüurlandırılır. Daha sonra müəyyən yaş qruplarındakı qadınlar, hər il və ya iki ildə bir dəfə mamografi çəkdirmələri üçün dəvət edilir. Bu xidmət dövlət tərəfindən ödənişsiz olaraq və ya müxtəlif quruluşlar tərəfindən çox aşağı bir ödəniş qarşılığı verilir.
Qadınların öz özlərini müayinə etmə üsullarını öyrənmələri, ən ucuz və asan üsul; bir mütəxəssis tərəfindən müayinə edilmələri də digər darama üsulu. Bu üsulların ən təsirlisi isə, üçünün birlikdə edilməsi; yəni hər qadının özünü hər ay müayinə etməsi, 40 yaşından sonra ildə bir dəfə bir mütəxəssis həkim tərəfindən müayinə edilməsi və hər il mamografi çəkdirməsi.
Ən sıx qarşılaşdığımız suallardan biri, “MR(magnetik rezonans) ilə daha yaxşı nəticə alınmazmı?” şəklindədir. MR,döş xərçəngi mövzusunda istifadə edilən bir üsul; bəzən mövzu üçün mütləq lazımlı olduğu vəziyyətlər də söz mövzusudur. Lakin darama proqramlarında xərc çox əhəmiyyətli bir meyardır. Bəzi vəziyyətlərdə də mamografi qədər kafi ola bilər.